طرح واره ها همان قالب ها ی فکری و الگوهای رفتاری هستند که در دوران کودکی و یا نوجوانی افراد شکل می گیرند و به عنوان چارچوبی برای زندگی فرد در مورد افراد، مکان ها، حوادث و رویدادها مطرح می شوند. این چارچوب های ذهنی است که به فرد امکان سازماندهی، پردازش و ذخیره ی اطلاعات پیرامون خود را می دهد. اگر این طرحواره ها و الگو های رفتاری در فرد به صورت اشتباه ایجاد شود و اصلاح نگردد. دائما در زندگی فرد تکرار می شود ومنجر به شکل گیری الگو های منفی و تعاملات ناسالم می شود که به صورت ناخودآگاه در افکار، رفتار و احساسات شخص بروز می کند.
در این مقاله به بررسی انواع طرح واره ها ودرمان آن می پردازیم.
انواع طرحواره ها
یانگ بیشتر به طرحواره های فردی، شخصیتی و اجتماعی پرداخته است و طرحواره های مخربی را معرفی می کند که ناسازگار هستند و زندگی فردی، اجتماعی و شغلی افراد را می تواند تحت تاثیر خود قرار دهد. طرح واره های ناسازگار در پنج حوزه اصلی دسته بندی می شوند. در ادامه به بررسی انواع این طرحواره ها می پردازیم.
- طرحواره های حوزه ی طرد و جدایی
- طرحواره های حوزه ی هدایت و جهت مندی
- طرحواره های حوزه ی خود مختاری و عملکرد مختل
- طرحواره های حوزه ی هوشیاری افراطی و بازداری
- طرحواره های حوزه ی مرزهای مختل
طرحواره های حوزه ی طرد و جدایی :
مشخصه ی اصلی افرادی که طرحواره های شان در این حوزه قرار دارد وجود مشکلات در دلبستگی آن هاست به طوری که نمی توانند دلبستگی و رابطه ی عاطفی مطمئن و رضایت بخشی را با دیگران ایجاد کنند. این طرح واره ها اغلب در خانواده های تند خو، بد رفتار، بی عاطفه و منزوی شکل می گیرد و باعث ایجاد احساس ناامنی و طرد شدن در فرد می شود. بر این اساس طرح واره های موجود در این حوزه به ترتیب زیر است:
- طرحواره رها شدگی
- طرحواره شرم و نقض
- طرحواره بی اعتمادی
- طرحواره محرمیت هیجانی
- طرحواره انزوای اجتماعی
طرحواره رها شدگی :
افرادی که این طرح واره را دارند همیشه تصور می کنند که افراد مهم زندگی شان آن ها را ترک می کنند و عزیزان شان را ممکن است هر زمانی از دست بدهند. این افراد از لحاظ هیجانی، بی ثبات، غیر قابل پیش بینی اعتماد ناپذیر و نامنظم اند. علائم طرح واره طرد شدگی و رها شدگی شامل احساس تنهایی، اضطراب، افسردگی، و احساس عدم ارتباط با دیگران می باشد و این افراد بر این باورند که دیگران غیر قابل اعتماد هستند و روابطی که در طول زندگی با افراد مختلف ایجاد می کند شکننده هستند و او در نهایت تنها خواهد ماند.
طرحواره شرم و نقص :
افرادی که دارای طرحواره شرم ونقص هستند خود را فردی بی ارزش می دانند که در خانواده و جامعه مفید نیستند و همیشه نسبت به خود احساس پوچی و بی ارزشی دارند. از جمله علائم و نشانه های طرحواره شرم و نقص می توان به اضطراب و استرس شدید، پایین بودن اعتماد به نفس و عدم توانایی در ایجاد ارتباط موثر با دیگران اشاره کرد. این افراد نسبت به انتقاد بسیار حساس هستند.
طرحواره بی اعتمادی :
افرادی که دارای طرح واره ی بی اعتمادی هستند براین باورند که دیگران خودخواه هستند و انتظار دارند که دچار صدمه و یا سوء استفاده از سمت آن ها بشوند. از جمله علائم بی اعتمادی دوری از مواجهه با چالش ها، احساس عدم توانایی و قدرت، احساس ناامنی، بی اعتمادی و ترس از پذیرش و رد شدن می باشد. وجود این طرح واره در افراد سبب می شود که آن ها اجازه نزدیک شدن به خود را به دیگران ندهند و خودشان هم نتوانند که در روابطشان به درستی عمل کنند.
طرحواره محرمیت هیجانی :
افرادی که دارای طرحواره محرومیت هیجانی هستند سعی در سرکوب هیجانات خود دارند. این افراد در طول زندگی خود احساس کمبود محبت دارند و احساس می کنند که کسی آن ها را درک نمی کند، آن ها در روابط کاری یا عاطفی جذب افراد سرد و بی عاطفه می شوند و یا اینکه انتظار عاطفی زیادی از دیگران دارند. از جمله نشانه های طرح واره محرومیت هیجانی می توان به عدم تمایل فرد به برقراری ارتباط اجتماعی، احساس بی ارزشی و ناامیدی، افزایش استرس واضطراب، احساس خستگی و احساس تنهایی اشاره کرد.
طرحواره انزوای اجتماعی :
افراد دارای طرحواره انزوای اجتماعی در مواجهه با دیگران دچار احساس بیگانگی می شوند و احساس می کنند که به جامعه تعلق ندارند و وقت خود را به تنهایی سپری می کنند. این باور اکثرا به دلیل تجربیاتی است که در طول دوران کودکی خود داشتند. این افراد از بودن در کنار جمع و انجام کار گروهی فرار می کنند. از جمله دلایل منزوی بودن آن ها اضطراب اجتماعی، احساس عدم اعتماد به اطرافیان، تجربه ترس ناشی از رد شدن و پذیرفته نشدن است. این افراد در برقراری ارتباط با دیگران دچار مشکل خواهند بود.
طرح واره های حوزه ی هدایت و جهت مندی :
مشخصه ی اصلی افرادی که طرحواره های شان در این حوزه قرار دارد، این است که خواسته ها و تمایلات دیگران را برخواسته ها و تمایلات خودشان ترجیح می دهند. افراد دارای این طرح واره بیشتر سعی شان در جهت برآورده کردن نیازهای دیگران است. افراد دارای این طرحواره ها معمولا در خانواده هایی بزرگ می شوند که دارای پذیرش شرطی هستند و فرد یاد گرفته است که نیاز های خود را فدای دیگران کند. براین اساس طرح واره های موجود در این حوزه به ترتیب زیر است:
- طرحواره ایثار
- طرحواره اطاعت
- طرحواره تایید طلبی و جلب توجه
طرحواره ایثار :
افراد دارای طرح واره ی ایثار نیاز های خود و خانواده شان را فدای دوستان و اطرافیان می کنند و نمی توانند به نیاز ها و خواسته های خود به درستی پاسخ دهند و همواره در نه گفتن به دیگران مشکل دارند. بیماران دارای این طرح واره اغلب نسبت به رنج و ناراحتی دیگران حساسیت زیادی نشان می دهند. از جمله علائم و نشانه های این طرحواره از خودگذشتگی افراطی شامل انزوا، عدم توجه به نیازهای شخصی، عدم توانایی در برقراری ارتباط با دیگران، احساس تنهایی و افسردگی و عدم علاقه به فعالیت های اجتماعی است.
طرحواره اطاعت :
افراد دارای طرح واره اطاعت، خود را تابع دیگران می دانند و همیشه احساس می کنند که در تمامی مواقع باید مطیع دیگران باشند و در غیر این صورت تنبیه یا طرد خواهند شد. این افراد دائما سعی می کنند تا از انتقاد دیگران به دور باشند و در این راستا از خواسته ها و اهداف خود چشم پوشی می کنند تا به هیجانات و نیازهای دیگران رسیدگی شود. از جمله علائم و نشانه های بیماران این طرحواره، شامل وفق دادن بیش از حد خود با قوانین و دستورات، اعتماد بیش از حد به دیگران برای تصمیم گیری و عدم توانایی در ابراز نظرهای شخصی است.
طرحواره تایید طلبی و جلب توجه :
افراد دارای این طرح واره دائما به دنبال جلب توجه و رضایت مندی از دیگران هستند و احساس ارزشمندی آن ها بیشتر به واکنش های دیگران بستگی دارد تا به تمایلات شخصی خودشان. برای این افراد تایید شدن، توجه گرفتن و به رسمیت شناخته شدن بسیار مهمتر از ابراز واقعی احساسات خود و صادق بودن با خود است. از جمله علائم و نشانه های طرحواره تایید طلبی، نیاز به تعریف و تمجید دیگران، اهمیت زیاد دادن به نظرات و انتقادات دیگران برای تعیین ارزش شخصیت، و عدم اعتماد به خود و ارزش های خود است.
طرحواره های حوزه ی خود مختاری و عملکرد مختل :
مشخصه ی اصلی افرادی که طرحواره هایشان در این حوزه قرار دارد، این است که آن ها در شکل دادن به یک هویت مستقل دچار مشکل هستند. به عبارتی دیگر این افراد در طول دوره ی کودکی خود خانواده ای مداخله گر داشتند که در کار های کودک بسیار دخالت می کردند و به گونه ایی افراطی، از او حمایت می کردند. هسته اصلی که در این طرحواره مشکل دارد، شامل آزادی بیش از اندازه دادن به فرد و محدودیتی برای آن ها قائل نشدن است. بر این اساس طرح واره های موجود در این حوزه به ترتیب زیر است:
- طرحواره وابستگی
- طرحواره آسیب پذیری
- طرحواره شکست
- طرحواره خویشتن تحول نیافته
طرحواره وابستگی :
افراد دارای طرحواره وابستگی نمی توانند که کارها و اعمال روزانه خود را به تنهایی و به درستی انجام دهند و همیشه برای انجام کارهای شان به دنبال کمک یا راهنمایی گرفتن از دیگران هستند. این افراد معمولا تصمیمات خود را به عقب می اندازند و مسئولیت مهمی در زندگی بر عهده نمی گیرند. علائم و نشانه های طرحواره وابستگی شامل نشانه هایی مانند وابستگی زیاد به دیگران برای تصمیم گیری، ترس از تنهایی، احساس ناتوانی در تصمیم گیری خود، اعتماد به نفس پایین، احساس عدم ارزشیابی و نیاز شدید به تأیید و تاثیرگذاری دیگران است.
طرحواره آسیب پذیری :
افراد دارای طرح واره آسیب پذیری دارای اضطراب و تنش هستند و همیشه منتظر بروز رویداد ها و اتفاقات ناگوارند. این افراد در هر لحظه از زندگی شان دچار اضطراب افراطی در مورد وقایع ، حوادث و رویدادها هستند. از جمله علائم و نشانه های طرحواره آسیب پذیری شامل احساس ترس و نگرانی مداوم، افزایش حساسیت و ناراحتی، عدم اطمینان به خود و دیگران، احساس بی اعتمادی و اضطراب زیاد است.
طرحواره شکست :
افراد دارای طرح واره شکست به توانایی های خود اطمینان کافی ندارند و احساس شکست و ناکامی می کنند. این افراد از قرار گرفتن در موقعیت هایی که ممکن است به شکست منجر شود، هراس دارند. آن ها بر این باورند که هرگز در زندگی موفق نمی شوند و احساس بی کفایتی می کنند. از جمله علائم و نشانه های طرح واره شکست می توان به احساس ناامیدی ، احساسِ شکستِ کامل، و کم استعداد و کم هوش تر بودن از دیگران ، احساس بی ارزشی و عدم اعتماد به خود و دیگران نام برد.
طرحواره خویشتن تحول نیافته :
بیماران مبتلا به طرحواره خویشتن تحول نیافته، احساس وابستگی شدید نسبت به اطرافیان خود دارند و اغلب احساس ضعیفی را درباره ی هویت خود دارند. این افراد بدون کسب اطمینان از فردی دیگر به سختی قادرند که تصمیمات روزانه ی خود را بگیرند و همواره در مدیریت بر روی خود و کارهای شان ضعیف عمل می کنند و به دیگران آسیب می زنند. از جمله علائم ونشانه های طرح واره خویشتن تحول نیافته شامل کمبود اعتماد به نفس، مشکلات در برقراری ارتباطات صحیح، عدم توانایی در مدیریت استرس، عدم توانایی در تعامل موثر و مفید با دیگران و احساس عدم قبولی خود و دیگران است.
طرحواره های حوزه ی هوشیاری افراطی و بازداری :
افرادی که دارای طرحواره در حوزه ی هوشیاری افراطی هستند در خانواده هایی خشک و کمال گرا با قوانین سرسخت پرورش یافته اند. در این خانواده ها بر عملکرد عالی، وظیفه شناسی، پیروی از قوانین، پنهان سازی هیجان ها، دوری از اشتباه تأکید می شود. به افراد در این خانواده ها این گونه القا می شود که او مهم نیست و حق اظهار نظر و بیان عقاید و نظرات خود را ندارد. براین اساس طرحواره های این حوزه به شرح زیر می باشند:
- طرحواره منفی گرایی
- طرحواره بازداری هیجانی
- طرحواره ملاک های سخت گیرانه
- طرحواره تنبیه گری
طرحواره منفی گرایی :
بیمارانی که دارای طرحواره منفی گرایی یا بدبینی هستند به جنبه های منفی زندگی خیلی اهمیت می دهند و به آن فکر می کنند ؛ مثل مرگ ، درد، ناامیدی و خیانت. در حالی که جنبه های مثبت زندگی شان را کم ارزش جلوه می دهند و بر این باور هستند که جنبه های منفی زندگی بیشتر از جنبه های مثبت زندگی است. از جمله نشانه ها وعلائم طرحواره بدبینی شامل مشاهده ی منفی و پیش بینی ناامیدکننده در مواقع مختلف، اندوه و اضطراب مداوم، تمایل به فرار از مسئولیت ها و وظایف، عدم اعتماد به خود و دیگران، و انزجار از خود و دیگران است.
طرحواره بازداری هیجانی :
افرادی که دارای طرحواره بازداری هیجانی هستند ممکن است احساس کافی نبودن و عدم ارزشمندی را داشته باشند. افراد با این طرحواره ناسازگار احساسات متفاوت خود اعم از ناراحتی، خشم، شادی و … را به خاطر ترس از دست دادن دیگران ابراز نمی کنند. از جمله نشانه ها و علائم طرحواره بازداری هیجانی شامل عدم بیان احساسات و افکار، اجتناب از ابراز عواطف، فرار از مواجهه با احساسات ناخوشایند، ترس از پذیرش واقعیت ها و خودشناسی است. این بیماران اکثرا افرادی کسالت آور، منزوی و سرد به نظر می رسند.
طرحواره ملاک های سخت گیرانه :
افرادی که دارای این طرحواره هستند نسبت به خود بسیار سخت گیر هستند و همیشه منتظرند تا به اهداف بالاتری برسند. آن ها بر این باورند که باید تلاش کنند تا به معیارهای بلند پروازانه خود برسند و معتقدند که باید همه ی کارها را به نحو احسن انجام دهند. از جمله نشانه ها در طرحواره ملاک های سختگیرانه شامل اصرار بر رعایت قوانین و مقررات بدون انعطاف، عدم توجه به شرایط و نیازهای خاص افراد، نادیده گرفتن حقوق افراد در تصمیم گیری و انتخاب و ایجاد فشار و استرس بر افراد است.
طرحواره تنبیه گری :
افراد دارای طرحواره تنبیه بر این باورند که به خاطر اشتباهات شان باید به سختی مجازات و تنبیه شوند. آن ها همچنین از اشتباهات دیگران نیز به سادگی نمی گذرند و عذرخواهی آن ها را قبول نمی کنند. افراد دارای این طرحواره اکثرا وقتی انتظاراتشان برطرف نشد، عصبانی، خشمگین و تنبیه گر می شوند. بخشیدن خود یا دیگران توسط این افراد سخت است زیرا در همدلی با دیگران و یا پذیرش نقص های دیگران ناتوان هستند.
طرحواره های حوزه مرزهای مختل :
افرادی که دارای طرح واره ها در حوزه ی مرزهای مختل هستند غالبا در خانواده هایی بزرگ شدند که حد و مرز مشخصی ندارند و سبک فرزند پروری آن ها سهل گیرانه بوده است. این طرحواره در توانایی افراد برای احترام گذاشتن به مرزها و محدودیت ها تاثیر می گذارد. این افراد غالبا بی مسئولیت می شوند و در رابطه با رعایت حقوق دیگران، همکاری با دیگران و رسیدن به اهداف واقع بینانه دچار مشکل می شوند. براین اساس طرح واره های این حوزه به شرح زیر است:
- طرح واره استحقاق
- طرحواه خویشتن داری ناکافی
طرحواره استحقاق :
افراد دارای طرح واره ی استحقاق دچار اعتماد به نفس کاذب هستند و خود را برتر از دیگران می دانند. این افراد بر این باورند که هرچیزی را که می خواهند یا هر کاری که می خواهند را می توانند انجام دهند و برای رسیدن به اهداف خود از هر مسیری استفاده می کنند. این افراد غالبا عقاید و نظرات خود را به دیگران القا می کنند و به خواسته های دیگران توجهی نمی کنند.
طرحواه خویشتن داری ناکافی :
افراد دارای طرح واره خویشتن داری نا کافی قادر نیستند که احساسات و هیجانات خود را کنترل کنند و در اغلب اوقات بر پایه ی هیجانات شان است. این افراد در انجام بعضی از کار ها ممکن است که به خود یا دیگران آسیب بزنند. آن ها اکثرا کارهای کسل آور و خسته کننده را رها می کنند و در انجام کار هایی که نیازمند نظم و پشتکار است صبر و حوصله نشان نمی دهند. در افرادی که طرح واره ی خویشتن داری ناکافی در آن ها شدید باشد رفتار مجرمانه و رفتار اعتیاد آور بروز بیشتری دارد.
طرحواره درمانی و رهایی از طرح واره های ناسازگار
طرح واره درمانی نوعی روان درمانی است که به شناسایی افکار، احساسات و الگوهای رفتاری غیر مفید درافراد دارای طرح واره ناسازگار کمک می کند. در طرحواره درمانی درمانگر به مراجع کمک می کند تا به کشف و درک طرح واره های ناسازگار اولیه خود بپردازد و بتواند خود را بشناسد و علت زمینه ایی رفتارهای خود را که از دوران کودکی ایجاد شده است، بیابد تا بتواند افکار و رفتارهای خود را تغییر بدهد. درمان طرح واره های ناسازگار افراد، نتایج قابل توجهی در کمک به تغییر الگوهایی که برای مدت طولانی با ان زندگی کرده اند را دارد.
طرحواره درمانی برای چه کسانی است ؟
- افراد دارای علائم استرس و اضطراب
- افراد دارای علائم افسردگی
- افراد دارای رفتار مجرمانه
- افراد دارای سابقه مصرف مواد مخدر
- افرادی که در روابط شان دچار مشکل هستند.
در ادامه به بررسی سبک های مقابله ایی ایجاد شده در روان درمانی و مراحل طرح واره درمانی می پردازیم.
طرحواره درمانی چه سبک های مقابله ایی را می سازد ؟
در طرح واره درمانی واکنش افراد به طرح واره ها را به عنوان سبک مقابله ایی می شناسیم. در واقع سبک های مقابله ای روشی هستند که فرد برای دوری از احساسات دردناک ناشی از یک طرحواره خاص به کار می برد. سبک های مقابله ای در بزرگسالی می توانند باعث تقویت طرحواره های ناسازگار شوند. روش مقابله افراد مختلف در طرحواره ممکن است که متفاوت باشد و دو نفری که طرحواره مشابهی دارند می توانند با دو سبک مجزا واکنش نشان دهند. سبک های مقابله ایی با گذشت زمان می تواند تغییر کند. در ادامه به سه سبک مقابله ایی در واکنش به طرح واره ها می پردازیم.
- تسلیم
- اجتناب
- جبران افراطی
تسلیم :
افرادی که سبک مقابله شان در طرحواره تسلیم شدن است آن را به عنوان یک واقعیت می پذیرند و در برابر طرحواره تسلیم می شوند و به روش هایی اقدام می کنند که این طرح واره را تایید می کند. در نتیجه منجر به رفتاری می شود که الگوی طرحواره را تقویت می کند.
اجتناب :
افرادی که سبک مقابله شان در طرحواره اجتناب است برای زندگی بدون طرح واره تلاش می کنند. آن ها برای اجتناب از تحریک طرح واره ممکن است رفتار هایی برای حواس پرتی خود انجام دهند مثل مصرف مواد یا رفتارهای پرخطر.
جبران افراطی :
افرادی که سبک مقابله شان جبران افراطی است به مخالفت کامل با طرحواره و مبارزه با آن می پردازند. با وجود آن که زیر سوال بردن عمدی یک طرحواره می تواند سالم یا حتی بخشی از فرآیند درمانی باشد، سبک مقابله ای جبران افراطی غالبا منجر به پیامد های منفی می شود و منجر به رفتارها یا اقدامات پرخاشگرانه، مطالبه گری، بی حسی یا واکنش افراطی از برخی جهات می شود.
درمان و رهایی از طرحواره ها
هدف طرحواره درمانی این است که آگاهی روانشناختی مراجع را افزایش دهد و به او کمک کند که بر افکار و رفتار خود کنترل داشته باشد. درمانگر ممکن است از چندین تکنیک و روش در طول دوره درمان استفاده کند. هر کدام ازاین روش ها و تکنیک ها ممکن است برای برخی از افراد و طرحواره ها کارآمد باشند.
مراحل طرحواره درمانی :
- مرحله ارزیابی
- آگاهی از طرح واره موجود
- تغییر رفتار
مرحله ارزیابی :
در این مرحله درمانگر با استفاده از مصاحبه و آزمون های مخصوص، طرحواره شما را تشخیص و شناسایی می کند.
آگاهی از طرحواره موجود :
در مرحله بعدی درمانگر به مراجع کمک می کند تا با علت و زمان شکل گیری طرحواره آشنا شوند و یاد بگیرند که چگونه طرح واره های فعال در زندگی روز مره شان را تشخیص بدهند.
تغییر رفتار :
در مرحله آخر درمانگر به مراجع کمک می کند که به طور فعال در جایگزینی رفتار ها و افکار منفی و الگو های رفتاری با گزینه های رفتاری و شناختی سالم و جدید آشنا شود و آن ها را بکار بگیرد.
جالب است بدانید که این مراحل زمانی کارآمد هستند که مراجع، با درمانگر خود احساس راحتی کند.
سخن پایانی :
طرحواره ها الگوهای رفتار، احساس و تفکر فرد هستند که بر درک او از خود، جهان و دیگران تاثیر می گذارند. اکثر ما در دوران کودکی به شیوه های مختلفی آسیب دیده ایم و شاید والدین و یا اطرافیان مان خواسته یا ناخواسته با ما بد رفتار کرده اند. این تجربه ها باعث ایجاد طرحواره هایی در ما شده اند و اکنون باید به درمان این طرح واره ها با کمک درمانگر بپردازیم. طرحواره درمانی اغلب یک درمان طولانی مدت است که ممکن است ماه ها یا سال ها ادامه پیدا کند. با گذشت جلسات، درمانگر به مراجع کمک می کند طرحواره های خود را شناسایی کند، نحوه واکنش خود به آن ها را تشخیص دهد و یاد بگیرد که چه کار هایی را می تواند انجام دهند تا نیاز های خود را به شیوه ای سالم و سازگار برآورده کند.
در صورتی که شما هم تجربه ی هر کدام از این طرحواره های ناسازگار را داشتید و با آموزش و کمک درمانگر توانسته اید طرحواره ناسازگار خود را درمان کنید، لطفا تجارب خود را با ما به اشتراک بگذارید.